Lão Tử Đạo Đức Kinh
Bộ Lão Tử 老子, còn được gọi là Lão Tử ngũ thiên văn 老子五千文, Đạo đức kinh 道德经, Đạo đức chân kinh 道德真经. Theo truyền thuyết, tác giả bộ Lão Tử là Lão Tử. Trong Sử kí – Lão Tử Hàn Phi liệt truyện 史记 - 老子韩非列传 có chép về sự tích của Lão Tử:
Lão Tử, người thôn Khúc Nhân 曲仁 làng Lệ 厉 huyện Khổ 苦 nước Sở 楚, họ Lí thị 李氏, tên Nhĩ 耳, tự Đam 聃, làm quan giữ kho sách nhà Chu. ... Lão Tử tu dưỡng đạo đức, cái học của ông cốt ở chỗ tự ẩn vô danh. Ở với nhà Chu một thời gian lâu, thấy nhà Chu suy vi, bèn bỏ đi. Đến cửa ải, quan giữ ải là Doãn Hỉ 尹喜 bảo rằng: ‘Ông sắp đi ở ẩn, cố gắng vì tôi mà viết sách.’ Thế là Lão Tử bèn viết sách, chia 2 thiên thượng hạ, nói về đạo đức hơn năm ngàn chữ rồi đi, không ai biết ông đi đâu. Có người nói Lão Lai Tử 老莱子 cũng là người nước Sở, viết sách 15 thiên, nói về cái dụng của Đạo gia, đồng thời với Khổng Tử. Lão Tử thọ hơn 160 tuổi, có người cho là hơn 200 tuổi, lấy việc tu đạo để dưỡng thọ. Từ sau khi Khổng Tử qua đời 129 năm sau, trong sử có ghi quan Thái sử nhà Chu là Đam 儋 gặp Tần Hiến công 秦献公 .... có người nói Đam tức Lão Tử, có người cho là không phải, người đời không biết ai đúng ai sai. Lão Tử, là bậc quân tử ẩn cư vậy. Có thể thấy, học giả đời Hán đã không biết Lão Tử là người như thế nào.
Bộ Lão Tử tổng cộng hơn 5000 chữ, dùng vận văn viết thành, cổ phác uyên áo. Hiện tồn Đạo kinh 道经với 37 chương, Đức kinh 德经 44 chương, tổng cộng 81 chương. Năm 1973 ở ngôi mộ đời Hán tại Mã Vương Đôi 马王堆 Trường Sa 长沙 Hồ Nam 湖南 đã phát hiện 2 bộ Lão Tử Giáp và Ất được viết trên lụa, nội dung về cơ bản tương đồng với bộ Lão Tử lưu truyền trên đời.
Hạt nhân của bộ Lão Tử là “đạo” 道. Cho rằng:
Đạo khả đạo, phi thường đạo
道可道, 非常道
(Đạo mà có thể diễn tả được thì không phải là đạo vĩnh cửu bất biến; tên mà có thể đặt ra để gọi nó [đạo] thì không phải là tên vĩnh cửu bất biến.) (1)
Đạo chi vi vật, duy hoảng duy hốt
道之为物唯恍唯忽
(Đạo là cái gì chỉ mập mờ, thấp thoáng) (1)
Hữu vật hỗn thành, tiên thiên địa sinh. Tịch mạc, độc lập bất cải, chu hành bất cải, khả dĩ vi thiên hạ mẫu, ngô bất tri kì danh, tự chi viết đạo. (2)
有物混成, 先天地生. 寂漠, 独立不改, 周行不改, 可以为天下母, 吾不知其名, 字之曰道. (2)
(Có một vật hỗn độn mà thành trước cả trời đất. Nó yên lặng (vô thanh) trống không (vô hình), đứng một mình mà không thay đổi (vĩnh viễn bất biến), vận hành khắp vũ trụ mà không ngừng, có thể coi nó là mẹ của vạn vật trong thiên hạ. Ta không biết tên nó là gì, tạm đặt tên nó là đạo.) (1)
Lão tử lấy “đạo” làm bản nguyên của thế giới, mẫu thể sản sinh ra muôn vật, đó là duy vật luận thô sơ.
Trong bộ Lão Tử còn đề xuất:
Đạo thường vô vi, nhi vô bất vi.
道常无为, 而无不为
(Đạo vĩnh cửu thì không làm gì (vô vi vì là tự nhiên) mà không gì không làm (vô bất vi – vì vạn vật nhờ nó mà sinh mà lớn) (1)
Đạo chi tôn, đức chi quý, phù mạc chi mệnh nhi thường tự nhiên.
道之尊, 德之贵, 夫莫之命而常自然
(Đạo sở dĩ được tôn sùng, đức sở dĩ được quí là vì đạo và đức không can thiệp, chi phối vạn vật mà để vạn vật tự nhiên phát triển.) (1)
Chính là cho rằng thiên đạo tự nhiên vô vi. Tư tưởng “vô vi” là đầu mối tiêu cực.
Từ ngữ trong bộ Lão Tử rất trừu tượng, điều mà nó biểu đạt là nguyên lí mang tính phổ biến, là bộ điển tịch mang tính triết học.
Đạo gia và Đạo giáo đều lấy bộ Lão Tử làm thánh điển căn bản, người tu đạo lấy bộ Lão Tử làm chuẩn tắc cho thế giới quan.
Từ thời Chiến Quốc trở đi, những sách chú thích bộ Lão Tử không ngừng xuất hiện, ảnh hưởng tương đối lớn có:
Lão Tử Hà Thượng Công chương cú 老子河上公章句, đây là chú bản bộ Lão Tử hoàn chỉnh nhất hiện tồn. Trong Sử kí – Nhạc Nghị liệt truyện 史记 - 乐毅列传 có ghi:
Nhạc Thần Công 乐臣公học Hoàng Đế, Lão Tử, vị thầy của ông hiệu là Hà Thượng trượng nhân 河上丈人, không rõ xuất xứ, Hà Thượng trượng nhân dạy An Kì sinh 安期生.
Hà Thượng trượng nhân河上丈人 tức Hà Thượng Công 河上公 là ẩn sĩ khoảng thời Tần Hán. Khi chú thích, ông đã phủ lên cho bộ Lão Tử màu sắc tôn giáo tu luyện đan dược thành tiên, đề xuất:
Nhân năng dưỡng thần tắc bất tử
人能养神则不死
(Người có khả năng dưỡng thần thì bất tử)
Cập ngô vô thân, ngô hữu hà hoạn?
及吾无身, 吾有何患?
(Nếu ta không có thân [quên mình có thân đi] thì còn sợ gì tai vạ nữa) (1)
Đời Tống, Triều Công Vũ 晁公武 trong Quận Trai độc thư chí 郡斋读书志 nói rằng:
Sách này bỏ cũ lấy mới, gần với thần tiên gia, khí công gia hiện đại lấy đó làm kinh điển.
Lão Tử tưởng nhĩ chú 老子想尔注 tương truyền là trứ tác của Trương Đạo Lăng 张道陵 thời Đông Hán. Sách này lấy bộ Lão Tử làm kinh điển phục vụ cho Đạo giáo, lấy “đạo” làm chuẩn tắc tối cao, lấy Lão Tử Hà Thượng Công chương cú 老子河上公章句 dung hợp tư tưởng Thái bình kinh 太平经, tập trung phản ánh lí luận Đạo giáo thời kì đầu.
Đỗ Quang Đình 杜光庭 đời Đường trong Đạo đức chân kinh quảng thánh nghĩa 道德真经广圣义 đã giới thiệu đồng thời phân tích nét đặc sắc ở các chú bản Lão Tử của các nhà:
Đạo đức tôn kinh bao hàm chúng nghĩa, ý nghĩa và mục đích mỗi người đều có tôn chỉ riêng. Hà Thượng Công 河上公, Nghiêm Quân Bình 严君平 đều rõ đạo trị quốc; Tùng Linh Tiên Nhân 松灵仙人, Tôn Đăng 孙登 đời Nguỵ, Đào Ẩn Cư 陶隐居 triều Lương, Cố Hoan 顾欢 thời Nam Tề đều rõ đạo trị thân; La Thập 罗什thời Bồ Kiên 苻坚, Đồ Trừng 图澄 nhà Hậu Triệu, Lương Vũ Đế 梁武帝, đạo sĩ Đậu Lược 窦略triều Lương đều rõ nhân quả của sự lí; đạo sĩ Thành Huyền Anh 成玄英 triều Lương, Thái Tử Hoảng 蔡子晃, Lí vinh 李荣, Xa Huyền Bật 车玄弼, Trương Huệ Siêu 张惠超, Lê Nguyên Hưng 黎元兴đều rõ đạo trùng huyền; Hà Yến 何晏, Chung Hội 钟会, Đỗ Nguyên Khải 杜元凯, Vương Phụ Tự 王辅嗣, Trương Tự 张嗣, Dương Hỗ 羊祜, Lô Thị 卢氏, Lưu Nhân Hội 刘仁会 đều rõ đạo hư cực vô vi trị gia trị quốc. Có thể thấy ý của các nhà chú giải khác nhau vậy. Và bẩm học lập tông của các nhà khác nhau: Nghiêm Quân Bình lấy hư huyền làm tông chỉ; Cố Hoan lấy vô vi làm tông chỉ; Mạnh Tri Châu 孟知周, Tang Huyền Tĩnh 臧玄静lấy đạo đức làm tông chỉ; Lương Vũ Đế lấy phi hữu phi vô làm tông chỉ; Tôn Đăng lấy trùng huyền làm tông chỉ.
Có thể thấy, người giải thích bộ Lão Tử rất nhiều, mỗi người đều theo ý riêng của mình mà giải thích.
Theo thống kê sơ bộ, xưa nay chú thích bộ Lão Tử không dưới 200 nhà, sách vở văn hiến nhiều như thế không nghi ngờ gì, quả là đại dương của “đạo” học.
Từ giải phóng đến nay, thư tịch liên quan đến bộ Lão Tử xuất bản rất nhiều. Lão Tử hiệu thích 老子校释của Chu Khiêm do Trung Hoa thư cục xuất bản là một trong những bản tốt nhất. Gần đây, học giả Đài Loan đã đem các bản chú bộ Lão tử biên soạn thành tùng thư, ấn hành thành bản buộc chỉ.
Chú của người dịch
1- Câu dịch ở đây và những câu ở dưới đều theo quyển Lão Tử của Nguyễn Hiến Lê, nhà xuất bản Văn hoá, năm 1994.
2- Câu này theo Nguyễn Hiến Lê là:
Hữu vật hỗn thành, tiên thiên địa sinh. Tịch hề, liêu hề,, độc lập nhi bất cải, chu hành nhi bất đãi, khả dĩ vi thiên hạ mẫu, ngô bất tri kì danh, tự chi viết đạo.
有物混成, 先天地生. 寂兮, 寥兮, 独立而不改, 周行而不殆, 可以为天下母, 吾不知其名, 字之曰道.
Và ở Độc đổng Lão Tử 读懂老子 (bản Trung văn) do Lữ Song Ba 吕双波 và Điền Hồng Giang 田洪江 chủ biên, Nội Mông Cổ đại học xuất bản xã xuất bản năm 2006, có khác 2 chỗ với quyển Lão Tử của Nguyễn Hiến Lê:
- Khả dĩ vi thiên địa mẫu 可以为天地母 (không phải “thiên hạ”)
- Có chữ 强 ở trước “tự chi viết đạo” (cưỡng tự chi viết đạo 强字之曰道).
Huỳnh Chương Hưng ( việt dịch)
Quy Nhơn 24/7/2017
Nguyên tác Trung văn
“LÃO TỬ” CẬP KÌ CHÚ BẢN
“老子”及其注本
Trong quyển
THẦN BÍ VĂN HOÁ ĐIỂN TỊCH ĐẠI QUAN
神秘文化典籍大观
Tác giả: Vương Ngọc Đức 王玉德, Dương Sưởng 杨昶
Nam Ninh: Quảng Tây nhân dân xuất bản xã, 2003.
Đạo gia: Đạo học tông sư - Lão Tử
Lão Tử 老子 (khoảng năm 571 – năm 471 trước công nguyên), tính Lí 李, danh Nhĩ 耳, tự Bá Dương 伯阳, còn gọi là Lão Đam 老聃, người làng Khúc Nhân 曲仁, hương Lệ 厉, huyện Khổ 苦 nước Sở thời Xuân Thu, Triết học gia và Tư tưởng gia vĩ đại thời cổ của Trung Quốc, người sáng lập phái Đạo gia học 道家学. Tinh hoa tư tưởng của ông là biện chứng pháp mộc mạc giản dị, chủ trương vô vi nhi trị, học thuyết của ông có ảnh hưởng sâu rộng đến sự phát triển triết học Trung Quốc.
Ẩn quân tử dã
Lão Tử tuy trong lịch sử Trung Quốc có ảnh hưởng rất lớn, nhưng đáng tiếc sự tích liên quan đến cuộc đời ông khó mà khảo chứng tường tận, ngay cả năm sinh năm mất của ông cũng không được lưu lại. Tư Mã Thiên 司马迁trong Sử kí 史记 khi viết truyện về ông, cũng nhân vì không thể khảo chứng ngày tháng năm sinh năm mất của ông, chỉ là nêu mấy truyền thuyết có khả năng liên quan với ông, xem như “dĩ nghi tồn nghi”, cuối cùng chỉ viết rằng “Lão Tử, ẩn quân tử dã” 老子, 隐君子也.
Lão Tử xuất thân trong một gia đình sĩ đại phu, là hậu duệ của Sử quan 史官 thế gia, từ nhỏ đã ham đọc sách, học thức sâu rộng. Khoảng năm 550 trước công nguyên, hậu kì thời Chu Linh Vương 周灵王, nhậm chức Thủ tàng thất sử 守藏室史 của vương triều Chu (quan lại quản lí sách vở thư tịch). Tại đây, ông để tâm vào thư tịch, kiến văn được mở rộng, đối với nhân thế càng có nhận thức sâu sắc, hình thành tư tưởng sâu xa huyền diệu, trở thành ngôi sao trí tuệ. Năm 520 trước công nguyên, Chu Cảnh Vương 周景王giá băng, nội bộ vương thất triều Chu phát sinh động loạn, đảng của Tử Cái 子丐 và Vương Tử Triều 王子朝tranh đoạt vương vị, Vương Tử Triều mang một số lớn điển tịch của triều Chu chạy sang nước Sở. Lão Tử bởi trách nhiệm, mất chức Thủ tàng thất sử. Về sau, Lão Tử thấy vương triều Chu suy vi, bèn cưỡi thanh ngưu đi về phía tây. Trên đường lúc ngang qua Hàm Cốc quan 函谷关, quan lệnh Doãn Hỉ 尹喜 biết ông sắp đi ẩn cư nên giữ ông lại, nói rằng: - Ngài sắp đi ẩn cư, xin đem học thuyết kiến giải của ngài viết ra.
Theo bản ý của Lão Tử, Lão Tử không muốn lưu lại bất cứ văn tự nào, nhưng không nỡ với lời khuyên của Doãn Hỉ, cuối cùng ở lại Hàm Cốc quan mấy ngày, lưu lại bộ Đạo đức kinh 道德经 5000 lời. Sau khi sách viết xong, Lão tử bèn sống một cuộc sống ẩn cư, người đời sau không biết tung tích của ông.
Không gì không có trong “Đạo”
Đạo 道 là hạt nhân của học thuyết tư tưởng Lão Tử. Còn như thế nào là Đạo, từ trước tới nay là một vấn đề khiến mọi người đau đầu. Thiên mở đầu Đạo đức kinh là:
Đạo khả đạo, phi thường đạo. Danh khả danh, phi thường danh.
道可道, 非常道. 名可名, 非常名
Nói rằng Đạo vừa không thể trực tiếp biểu đạt ra, cũng không thể xác định danh xưng. Nhưng đồng thời ông cũng cho rằng, Đạo tuy không thể định nghĩa nhưng có thể hình dung miêu hoạ. Lão Tử nói rằng, Đạo tồn tại phổ biến, không nơi nào mà không đến, không có gì mà không chứa, nhưng Đạo khác với cảm giác sự vật cụ thể, nhìn nó nhưng không thấy, nghe mà không thấy tiếng, sờ mà không được, là thứ mà cấu thành bản chất chung của vạn vật thiên địa. Đạo mà Lão Tử nói, là một khái niệm chung cực, là bản nguyên và quy luật phổ biến của vũ trụ. Lão Tử cảm giác được “Đạo”, nhưng khổ nỗi tìm không ra từ vựng chuẩn xác để biểu đạt, cho nên tạm dùng “Đạo” để đặt tên. Nhân đó học phái mà ông khai sáng được gọi là Đạo gia.
Trước Lão Tử, đối với căn nguyên sinh thành vạn vật, người ta chỉ suy luận là “thiên”, còn như “thiên” có căn nguyên hay không thì hoàn toàn không nói tới, mãi đến khi Lão Tử đề xuất “Đạo”. Lão Tử cho rằng, thiên địa vạn vật đều do Đạo sinh ra. Nhân đó, ông còn dùng ví dụ thông tục thậm chí mạnh dạn để nói rõ. Ông nói Đạo hoài thai nuôi dưỡng vạn vật, giống như sinh thực khí mẫu tính, liên miên bất tuyệt, sinh sinh bất tức, dưỡng dục thiên địa vạn vật.
Đồng thời Lão Tử cũng cho rằng, sau khi Đạo sinh thành vạn vật. lại làm căn nguyên trong tự thân của thiên địa vạn vật tồn tại. Ông nêu ví dụ rằng, kẻ sĩ thượng tầng cả ngày "dưỡng tôn xử ưu" 养尊处优 (1), không hiểu tình huống hạ tầng, nghe nói Đạo, chỉ dùng văn tự lí giải, cho rằng giản đơn, vội gấp thực hiện rộng rãi, cốt ở chỗ thành công ngay lập tức; kẻ sĩ trung tầng nghe nói Đạo, đối với thượng tầng hạ tầng biết một mà hiểu một nửa, nhận thức đối với đạo mơ hồ không rõ ràng, không biết thực hiện như thế nào; kẻ sĩ hạ tầng nghe nói Đạo, liền cười ha hả, bởi họ sống tại cơ tầng, nhập vào trong những sự việc vụn vặt của dân chúng, phát hiện Đạo bao hàm trong những sự việc mà họ luôn tiếp xúc trong cuộc sống thường ngày, chẳng có gì thần kì, khiến không thể không cười ha hả. “Đạo” tuyệt đối bao hàm trong sự vật cụ thể một cách tương đối. Với cách nhìn của Lão Tử, nếu không hiểu được cuộc sống thường ngày thì không thể làm rõ “Đạo”, cũng không thể hành “Đạo” ..... (còn tiếp)
Chú của người dịch
1- Dưỡng tôn xử ưu 养尊处优: Ví người ở vào địa vị tôn quý, sống một cuộc sống dư dả. Thành ngữ “dưỡng tôn xử ưu” này xuất xứ từ Thướng Hàn xu mật thư 上韩枢密书 của Tô Tuân 苏洵:
Thiên tử giả, dưỡng tôn nhi xử ưu, thụ ân nhi thu danh, dữ thiên hạ vi hỉ lạc giả dã.
天子者, 养尊而处优, 树恩而收名, 与天下为喜乐者也.
(Thiên tử là người ở vào địa vị tôn quý, sống một cuộc sống dư dả, dựa vào việc ra ân huệ mà có được danh tiếng, tạo điều kiện để thiên hạ được vui vẻ an lạc)
http://chengyu.t086.com/cy11/11089.html
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 14/10/2020
Nguyên tác Trung văn
ĐẠO HỌC TÔNG SƯ – LÃO TỬ
道学宗师 - 老子
Trong quyển
NHẤT BẢN THƯ ĐỘC ĐỔNG
TRUNG QUỐC TRUYỀN THUYẾT VĂN HOÁ
(quyển 1)
一本书读懂中国传说文化
Tác giả: Thạch Khai Hàng 石开航
Bắc Kinh: Trung Hoa Hoa kiều xuất bản xã, 2012, tái bản 2019
